![]()
Ας κάνουμε ένα νοητό ταξίδι στο παρελθόν…
Ας φανταστούμε για λίγο ότι μένουμε σε ένα απομακρυσμένο χωριό. Δεν έχουμε τηλεόραση. Δεν υπάρχουν υπολογιστές και κινητά. Ρεύμα; Επίσης δεν έχουμε. Πιθανότατα να μην ξέρουμε ούτε καν γράμματα, κι έτσι στερούμαστε και την ευκαιρία να διαβάσουμε ένα βιβλίο ή μία εφημερίδα. Τι κάνουμε λοιπόν, για να περάσει ευχάριστα η ώρα μας, να μάθουμε πράγματα και να επικοινωνήσουμε; Μαζευόμαστε τα βράδια με την οικογένειά μας, τους γείτονες και τους φίλους γύρω από το φως μιας λάμπας πετρελαίου και συζητάμε για όσα είδαμε και ζήσαμε μες στη μέρα: για τα ζώα που συναντήσαμε στα βουνά, για τα ψάρια που πιάσαμε στη θάλασσα, για κάποιους περίεργους ήχους που έβγαιναν από την πηγή, για το κέντημα των σχίνων και το μάζεμα της μαστίχας, για το αλώνι και το θέρισμα και ό,τι άλλο συνιστά την αγροτική, κτηνοτροφική και αλιευτική ζωή.
Χωρίς να καταλαβαίνουμε πού σταματάνε οι πραγματικές αφηγήσεις και πού ξεκινούν οι εξωπραγματικές, αρχίζει η πραγματικότητα να μπλέκεται με την μύθο και σιγά σιγά αρχίζουμε να λέμε παραμύθια. Παραμύθια που ακούσαμε από τις γιαγιάδες και τους παππούδες μας, παραμύθια που ακούγαμε όταν ήμασταν παιδιά, παραμύθια που σώζονται και ταξιδεύουν από το στόμα στο αυτί κι από το αυτί στο στόμα.
Τα παραμύθια αυτά δεν ανήκουν σε κάποιον συγγραφέα. Είναι του λαού. Δημιουργήθηκαν συλλογικά και τροποποιούνταν από περιοχή σε περιοχή και από εποχή σε εποχή, με τις επεμβάσεις που έκανε ο εκάστοτε αφηγητής. Τα παραμύθια αυτά δεν τα έγραφαν ούτε τα διάβαζαν. Διαδίδονταν προφορικά. Η αξία αυτών των παραμυθιών είναι ανυπολόγιστη, γιατί σε αυτά εμπεριέχονται οι σκέψεις, οι προβληματισμοί, οι επιθυμίες και οι φόβοι των απλών ανθρώπων, μετουσιωμένα σε αντίστοιχα σύμβολα: το παλάτι, ο διάβολος, η όμορφη κόρη, η άσχημη γριά. Όλα αυτά είναι αλληγορίες, μέσα από τις οποίες οι άνθρωποι έβρισκαν την ελπίδα και την παρηγοριά που χρειάζονταν, μετά από μία κοπιαστική μέρα. Γι’ αυτό και αυτές οι διηγήσεις ονομάστηκαν «παραμύθια», που σημαίνει παρηγοριά.
Στη σημερινή εποχή, σε πολλές περιπτώσεις, το παραμύθι θεωρείται παρεξηγημένο είδος, παρότι οι ειδικοί μελετητές αναγνωρίζουν την πολύπλευρη αξία τους. Τα λαϊκά παραμύθια δεν έχουν μόνο νεράιδες και καλά ζωάκια, όπως συμβαίνει με αρκετά από τα σύγχρονα παιδικά λογοτεχνήματα. Η αξία των παραδοσιακών παραμυθιών προκύπτει μέσα από τα ζεύγη αντιθέτων που περιέχουν και, κυρίως, του καλού και του κακού, τα οποία βρίσκονται σε συνεχή πάλη, μέχρι στο τέλος να νικήσει το καλό. Τα αυθεντικά λαϊκά παραμύθια, πέρα από τα στοιχεία που αποκαλούμε «παραμυθένια», δίνοντας μια γλυκιά χροιά στη λέξη, περιέχουν κακές μάγισσες, δυνατά θεριά, προβληματικές οικογενειακές σχέσεις, έντονες έριδες, σκληρές τιμωρίες, μακρόβιες περιπέτειες. Ήταν παραμύθια που απευθύνονταν κυρίως σε ενήλικες και σταδιακά, καθώς τροποποιούνταν και απλοποιούνταν, έγιναν αγαπητά και στο παιδικό ακροατήριο.
Τα παραμύθια περιέχουν και το καλό και το κακό, επειδή το ίδιο συμβαίνει και στη ζωή. «Λένε την αλήθεια», δεν θρέφουν αυταπάτες, ότι δήθεν τα όνειρα και οι επιθυμίες πραγματοποιούνται δίχως κόπους και θυσίες. Σε όσους θεωρούν ότι τα παιδικά παραμύθια πρέπει να περιέχουν μόνο καλούς ήρωες και καθόλου κακούς ή τρομακτικούς, οι αδερφοί Γριμμ απαντούν, με τον λογοτεχνικό τους λόγο: «Όποιος δεν αντέχει την ποικιλία και τη ζωηράδα της φύσης, δεν γυρεύει να προσαρμοστούν τα λουλούδια και τα δέντρα στις δικές του ανάγκες. Ή αλλιώς: η βροχή και η δροσιά πέφτουν ευεργετικά πάνω σ’ όλα όσα ζουν στη γη. Αν κάποιος δεν τολμάει να βγάλει τις γλάστρες του έξω και να τις αφήσει να δροσιστούν, παρά προτιμάει να τις ποτίζει μέσα στο σπίτι του με το κανάτι, έχει κάθε δικαίωμα να το κάνει. Αλλά η βροχή κι η δροσιά δεν πρόκειται να σταματήσουν να πέφτουν στη γη, απλώς και μόνο επειδή αυτός δεν τις θέλει».
Τι είναι παραμύθι; Μία ερώτηση που επιδέχεται άπειρες απαντήσεις...
Παραμύθι είναι μία ιστορία στην οποία τα πάντα μπορούν να συμβούν. Ως προς αυτό, τουλάχιστον, το παραμύθι μοιάζει με τη ζωή. Μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι τα χαρακτηριστικά μοτίβο των παραμυθιών αποτελούν και χαρακτηριστικά ζητήματα της ζωής: η ύπαρξη του καλού και του κακού και η μεταξύ τους σύγκρουση, το παιχνίδι της άγνοιας και της γνώσης και η απρόσμενη αποκάλυψη της αλήθειας, η ολοκληρωτική αφοσίωση σε έναν υψηλό στόχο και η τελική καρποφορία της προσπάθειας, τα διλήμματα και οι καθοριστικές αποφάσεις, ο αμοιβαίος αλλά καταδικασμένος έρωτας, οι έντονες ανατροπές…
Τι κρύβουν όμως, τα παραμύθια, πίσω από τα επεισόδια που εξιστορούν; Καθένας από εμάς, όταν έρχεται σε επαφή με έναν μύθο ή κατασκευάζει έναν νέο, διοχετεύει εκεί με έναν έμμεσο τρόπο τους προβληματισμούς του, τους φόβους του και τις επιθυμίες του. Όταν ένα ακροατήριο ακούει ένα παραμύθι, κάθε ακροατής εστιάζει σε διαφορετικά σημεία της ιστορίας και την ερμηνεύει στο σύνολό της με διαφορετικό τρόπο. Καθένας παίρνει κυρίως τα μηνύματα που τον ενδιαφέρει να πάρει. Επομένως, παραμύθι είναι μια μαγική ιστορία με σύμβολα, που αν τα αποκωδικοποιήσουμε βρίσκουμε μια πραγματική ιστορία ζωής.
Με βάση τα παραπάνω, αξίζει να αναζητήσουμε και να ανιχνεύσουμε την παιδαγωγική αξία του παραμυθιού. Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί αξίζει να λένε στα παιδιά παραμύθια, καθώς και να παρακινούν τα παιδιά να φτιάχνουν δικές τους ιστορίες. Η λειτουργία του παραμυθιού στην διαπαιδαγώγηση είναι διττή. Από τη μία πλευρά, η διαδικασία της συγγραφής και ακρόασης παραμυθιών συμβάλλει στην καλλιέργεια της αισθητικής και της δημιουργικότητας, καθώς και στην ψυχαγωγία του νεαρού ατόμου. Από την άλλη πλευρά, το περιεχόμενο του (ποιοτικού) παραμυθιού προβάλλει αξίες και τις μεταδίδει στα παιδιά.
Όσοι ασχολούνται με την διαπαιδαγώγηση των νέων και προσπαθούν να τους ενσταλάξουν αρχές και αξίες, είναι προτιμότερο να λένε τα πράγματα όχι όπως τα αντιλαμβάνονται οι ίδιοι, αλλά όπως μπορούν να τα αντιληφθούν τα παιδιά. Ένας λειτουργικός τρόπος για να περάσουμε μηνύματα και ιδέες στο παιδί είναι να του πούμε παραμύθια και μετά να συζητήσουμε ή να παίξουμε μαζί του. Το παιδί ακούγοντας την ιστορία παρακολουθεί τις ενέργειες του ήρωα και τα αποτελέσματά τους, οπότε συζητώντας με τον ενήλικα μπορεί να τις κρίνει και να εξάγει συμπεράσματα. Επομένως, παραμύθι είναι ένας έξυπνος τρόπος για να πεις την αλήθεια και να δημιουργήσεις προβληματισμούς.
Αφροδίτη Χαραλαμπάκη
Δασκάλα, M.A.Ed. Θεατροπαιδαγωγός, Αφηγήτρια παραμυθιών
https://www.mythstory.net/
